Tijdens dit congres ligt de focus op het herkennen en behandelen van de gevolgen van trauma bij kinderen. De opvoedomgeving van het kind speelt hierbij een belangrijke rol. Behandeltechnieken als emotieregulatie en trauma-sensitieve hulpverlening komen aan bod. Met experts als Leony Coppens, Arianne Struik en Aafke Scharloo.
Gevolgen van trauma herkennen en behandelen
De laatste jaren is er groeiende aandacht voor de gevolgen van trauma bij kinderen en de behandeling daarvan. De gevolgen van trauma zijn over het algemeen ernstig en vergaand. Het heeft een negatieve invloed op onder andere de persoonlijkheidsontwikkeling van het kind en het vermogen om relaties met anderen aan te gaan.
Belangrijke rol voor opvoedomgeving
De gevolgen van het trauma strekken zich uit tot alle levensgebieden waarin het kind functioneert, zoals de opvoedsituatie en de school. Om nieuwe neurologische verbindingen aan te maken die nodig zijn voor het herstel, is heel veel herhaling van nieuwe, corrigerende ervaringen nodig. Hiertoe is de alledaagse opvoedsituatie bij uitstek het meest geschikte aangrijpingspunt. Bovendien heeft herstel van trauma alles te maken met herstel van vertrouwen in de ander en in zichzelf. Ook om die reden dient de opvoedsituatie heel actief betrokken te worden in de behandeling. Juist in de relatie met de (nieuwe) opvoeders kan vertrouwen weer groeien, mits deze opvoeders voldoende veilig, voorspelbaar en sensitief kunnen zijn.
Tijdens dit congres ligt de focus op de rol van de behandelaar, de leerkracht en op ouders en opvoeders. In een combinatie van inhoud (wetenschap en praktijkkennis) en praktijk (behandelmethoden en verwerkingstechnieken).
Deze dag leert u:
- Het belang van de opvoedingssituatie:
- Bijdrage aan herstel door opvoeders in het dagelijks leven
- Thema’s die een belangrijke rol spelen in het opvoeden van kinderen met trauma
- Het omgaan van opvoeders met deze thema’s
- Trauma en de gevolgen bij kinderen herkennen en behandelen
- Gevolgen van trauma op kinderen en gezin
- De stabilisatiefase voorafgaand aan de behandeling van trauma
- Effectieve behandelmethoden, zoals emotieregulatie en traumasensitief werken
- Trauma bij huiselijk geweld en seksueel misbruik
- Trauma bij vluchtelingkinderen
Hoe ziet de dag er uit?
In de ochtend delen experts wetenschappelijke en praktische kennis over het herkennen, behandelen en de gevolgen van trauma bij kinderen. In de middag zijn er diverse workshops waar hulpverleners nieuwe inzichten worden geboden, vertaald in praktische handvatten voor het ondersteunen van getraumatiseerde kinderen en de mensen in hun directe omgeving.
Voor wie?
Dit congres is relevant voor iedere professional die werkt met getraumatiseerde kinderen en/of hun opvoeders.
Congres Trauma bij kinderen | Programma
Inleiding op het thema door dagvoorzitter Leony Coppens, orthopedagoog, klinisch psycholoog, cognitief gedragstherapeut en EMDR-practioner.
Chronisch trauma in de vroege kinderjaren kan leiden tot diverse problemen op verschillende ontwikkelingsgebieden, uitmondend in tal van psychische stoornissen en andere gezondheidsproblemen op latere leeftijd. Veilige en stabiele relaties met betrokken volwassenen zijn van groot belang voor het herstel van chronisch trauma. De gevolgen van chronisch trauma kunnen echter zo’n negatieve invloed hebben op het functioneren van kinderen thuis en op school, dat het relaties schaadt. Vaak leidt het gedrag dat voortkomt uit de traumaproblematiek zelfs tot uithuisplaatsingen en afbrekingen van schoolplaatsingen. Dit maakt het aangaan en onderhouden van stabiele, veilige relaties met volwassenen thuis en op school een moeilijke opgave. Door als therapeut te investeren in het vergroten van de traumasensitiviteit van opvoeders en leerkrachten wordt de kans groter dat het hen lukt om de zo belangrijke relaties met getraumatiseerde kinderen langdurig te onderhouden.
In deze lezing vertel ik over mijn eigen ervaringen met een vroegtijdig traumatisch verleden, wat mij heeft geholpen om een gelukkig leven te leven met mijn kwetsbaarheden en welke rol de hulpverlener daarin speelt. Zonder de juiste hulp was ik nu weggestopt in een kliniek, waardoor ik niet langer deel zou nemen aan de maatschappij. Mijn wens is dan ook dat kinderen op tijd hulp krijgen. Hiervoor is het van belang om de taboes omtrent mensen met een vroegtijdig traumatisch verleden en psychische kwetsbaarheden te doorbreken. Hier draag ik aan bij door erover te vertellen, door het bespreekbaar te maken tijdens deze lezing.
Vicky Bergman, ambassadeur, Samen Sterk zonder Stigma
Wat heeft men geleerd na het bijwonen van deze sessie?
- Het is mogelijk een gelukkig leven te leven met psychische kwetsbaarheden.
- Er is hoop, ook na een traumatisch negatief verleden.
- De schaamte van misbruik kan doorbroken en overwonnen worden.
De gevolgen van trauma zijn ernstig en grijpen diep in op het leven van een kind en zijn of haar gezin. De begrippen trauma, chronisch trauma, chronische stress roept vaak verwarring op, wat verstaan we onder die begrippen. In deze lezing komen vanuit de IMH visie ( een visie op het belang van relaties voor de ontwikkeling van het jonge kind) de gevolgen van traumatische ervaringen voor kind, gezin en omgeving aan de orde. Ook zal er aandacht zijn voor behandel aspecten. Marja Rexwinkel klinisch psycholoog, Infant Mental Health Specialist, OuderKindLijn
Wat heeft men geleerd na het bijwonen van deze sessie?
- De gevolgen van trauma voor kinderen
- De gevolgen van trauma op het ouderschap en het gezin
- Trauma en behandeling vanuit de Infant Mental Health visie
Waarom ik deelnemers aanraad om naar het congres te komen?
Traumatische ervaringen hebben zeer ingrijpende gevolgen op het kind de ouders en het hele gezin, iedereen die met kinderen en gezinnen werkt zou trauma sensitief opgeleid moeten worden
We hebben in Nederland prachtige richtlijnen voor de behandeling van trauma bij kinderen. Maar er zijn getraumatiseerde kinderen bij wie de behandeling van hun trauma’s lastig is. Deze kinderen willen niet over hun herinneringen praten, hebben geheugenverlies van hun herinneringen of het kind of de verzorgers en/of de verwijzer zijn bang dat het kind mogelijk ontregeld raakt of dissocieert als er over die herinneringen wordt gesproken. Men is bang om erover te beginnen en het kind overstuur te maken; we willen geen ‘slapende honden wakker maken’. Toch is het belangrijk dat wel te doen, want deze onverwerkte trauma’s kunnen leiden tot ernstige klachten en een achterstand in de ontwikkeling. Maar hoe? De Slapende Honden methode (Struik, 2016) is een traumabehandeling die erop gericht is om de weerstand van kinderen om over hun herinneringen te praten te analyseren en de barrières die deze kinderen ervaren systematisch op te ruimen, zodat ze ontvankelijk worden voor evidencee-based behandeling met TF-CGT of EMDR. Als het kind uit huis geplaatst is, is de samenwerking tussen behandelaars van het kind, van ouders, groepsleiding, pleegzorgwerkers, gedragswetenschappers en (gezins)voogden essentieel om deze kinderen ontvankelijk te maken voor traumaverwerking.
Programma onder voorbehoud van wijzigingen
Congres Trauma bij kinderen | Workshops
Schuldgevoelens, schaamte of loyaliteit aan hun ouders kan een belangrijke barrière vormen voor kinderen om over hun traumatische herinneringen te praten. Door samen met hun biologische ouders een voorbereidingsverhaal traumaverwerking te maken kunnen kinderen ontvankelijk gemaakt worden voor traumaverwerking. Het is een verhaal van gemiddeld tien tot twaalf pagina’s, beschreven in eenvoudige taal met symbolische waarin de belangrijkste, mogelijk traumatiserende gebeurtenissen in het leven van het kind beschreven staan. De nadruk ligt op wie er in de ogen van de ouders verantwoordelijk was voor beslissingen en waarom die beslissingen zijn genomen.
Ook als de biologische ouders van het kind, verslaafd, opgenomen of gedetineerd zijn, zelf getraumatiseerd zijn of ze zijn uit beeld zijn geraakt, wordt er geprobeerd hun visie in het verhaal te verwoorden. De ouders worden niet aangesproken als de oorzaak van het probleem, maar als sleutel tot de oplossing. Veel ouders willen hun kind graag helpen en zijn gemotiveerd om hieraan mee te werken als ze uitgelegd krijgen dat ze niet beschuldigd of bekritiseerd worden. Dat verhaal wordt in bijzijn van de ouders aan het kind voorgelezen. De aanmoediging van ouders om met de nare herinneringen aan de slag te gaan, blijkt vaak een cruciale factor om het kind mandaat te geven en ontvankelijk te maken voor traumaverwerking. Na deze workshop hebben deelnemers out of the box ideeën gekregen hoe je een ingang kunt vinden bij lastige ouders en kinderen met weerstand om traumabehandeling te gaan doen.
Behandeling van kinderen, en van hun niet misbruikende ouder(s), na traumatische ervaringen zoals seksueel misbruik, is voor de meeste kinderen noodzakelijk gebleken. Tijdens deze workshop komen de volgende onderwerpen aan bod:
- Theoretische achtergrond over traumatisering (gevolgen)
- Behandeling bij trauma, indicaties en contra-indicaties
- Therapeutische grondhouding in het werken met misbruikte kinderen en hun ouders
- Speciale aandacht voor de ouderbegeleiding
In deze workshop gaan we kort in op de oorsprong en theorie van Verbindend Gezag & Geweldloos Verzet. Door testimonials van opvoeders in filmpjes, kinderen en ouders die “onder je huid gaan zitten” aanwezig te maken in de workshop, maken we meteen de vertaalslag naar uw dagelijkse praktijk. Het liefdevol begrenzen en ondersteunen is de link met werken rondom gehechtheid, trauma en veerkracht. “De waaier” als werkinstrument voor casuïstiek, intervisie en supervisie zal ik kort toelichten. Carla Stals, Praktijk 0-100 jaar
Wat heeft men geleerd na het bijwonen van deze sessie?
• Eerste kennismaking met oorsprong en theorie Verbindend Gezag & Geweldloos Verzet
• Toepassing in dagelijkse praktijk
• De Waaier als werkinstrument inzetten
Kennismaken met ouder-kind psychotherapie en praktisch oefenen met 2 technieken beschreven door Alicia Lieberman en Xandra Gosh Ippen. Het is fijn als je gemakkelijke kleding aanhebt.
Wat heeft men geleerd na het bijwonen van deze sessie?
- Ontwikkelingsthema’s in de Ouder-kind Psychotherapie
- 12 behandeldomeinen die veelal aan de orde komen bij complexe gezinnen waarin huiselijk geweld speelt of heeft gespeeld
- 2 technieken uit de Ouder-Kind Psychotherapie zoals beschreven in ‘Blijf van mijn mama af’
Bij vluchtelingen kinderen is er regelmatig sprake van meervoudig trauma en een cumulatie aan stressvolle gebeurtenissen die het settelen in het nieuwe land compliceren en de ontwikkeling bedreigen. Wat kan de hulpverlener doen om zo goed mogelijk aan te sluiten bij deze kinderen? Hoe moet er rekening gehouden worden met de culturele achtergrond en welke taal spreek je als het gaat over psychische problemen? Wat zijn handvatten voor behandeling? In deze workshop willen wij u mee nemen in de uitdagende en hoog complexe zorg rond vluchtelingkinderen.
Wat heeft men geleerd na het bijwonen van deze sessie?
- Cultuursensitief benaderen van trauma bij vluchtelingkinderen
- Kennis en theorie over kinderen met een vluchtgeschiedenis
- Handvatten voor behandeling
En hoe zit het met de veerkracht van behandelaars?
Het werken met getraumatiseerde mensen kan uitputtend zijn, zowel fysiek, emotioneel als psychisch. Sommige verhalen kunnen zo schokkend zijn of de hulpverlener zodanig raken dat het leidt tot een groot gevoel van machteloosheid. Daarnaast geeft het werken met getraumatiseerde mensen voldoening. In deze workshop kom je meer te weten over secundair traumatische stress en uitputting van mededogen. Sommige mensen zijn kwetsbaarder dan anderen. Hoe komt dat en wat helpt?
Wat heeft men geleerd na het bijwonen van deze sessie?
- Wat is secundair traumatische stress en uitputting van mededogen (compassion fatique)?
- Wie zijn kwetsbaar?
- Wat kan helpen ter preventie van STSt en CF?
“Ik zou naar het congres gaan om kennis op te doen over de impact van schokkende gebeurtenissen op kinderen en hun ouders en te begrijpen wat veerkracht is en hoe belangrijk dat is. Onmisbaar voor iedere hulpverlener, trauma zit soms verstopt achter andere aandoeningen en klachten.”
Congres Trauma bij kinderen | Sprekers
Arianne Struik
Arianne verzorgt een lezing over Ik doe geen EMDR! De Slapende Honden methode voor kinderen met weerstand en een workshop over Het voorbereidingsverhaal traumaverwerking.
Leony Coppens
Leony Coppens specialiseerde zich om die reden in de diagnostiek en behandeling van vroegkinderlijke traumatisering. Meer dan 25 jaar werkte en ontwikkelde zij zich in dit veld, waaronder negen jaar lang als hoofd behandeling van een Top Referent Trauma Centrum voor kinderen en jeugdigen. “Als je echt verschil wilt maken gaat het niet alleen om één-op-één-behandeling van het kind”, realiseerde ze zich, “maar juist om de kracht te benutten van die volwassenen die dagelijks met het kind te maken hebben. Ouders, verzorgers, leerkrachten”.
Het was de aanleiding om opleidingen te ontwikkelen en boeken te publiceren. Zo vertaalde en bewerkte Leony een veelgeprezen Amerikaanse training voor opvoeders, samen met psycholoog en cognitief gedragstherapeut Carina van Kregten. Ze lanceerden en verzorgden vervolgens train-de-trainer-opleidingen in Nederland en België. Twee jaar later volgde een training voor leerkrachten, weer in samenwerking met Carina van Kregten en nu ook met orthopedagoge Marthe Schneijderberg. Met deze trainingen en de handboeken die zij publiceerden, én dankzij de lezingen die Leony geeft bij (inter)nationale congressen, verspreidt zij haar kennis. In het belang van het kind.
Leony verzorgt een lezing over Behandelen van chronisch trauma doe je niet alleen.
Vicky Bergman
Vicky verzorgt een lezing over Van slachtoffer naar Hoopverlener.
Aafke Scharloo
Aafke verzorgt een workshop over Seksuele opvoeding na misbruik.
Marilene de Zeeuw
Marilene verzorgt een workshop over Blijf van mijn mama af – werken met technieken uit de ouder-kind psychotherapie.
Carina van Kregten
“Ik zou naar het congres gaan om kennis op te doen over de impact van schokkende gebeurtenissen op kinderen en hun ouders en te begrijpen wat veerkracht is en hoe belangrijk dat is. Onmisbaar voor iedere hulpverlener, trauma zit soms verstopt achter andere aandoeningen en klachten.”
Carina verzorgt een workshop over En hoe zit het met de veerkracht van behandelaars?
Carla Stals
Sabina Brinkman
Marieke Sleijpen
Marja Rexwinkel
De Infant Mental Health visie van waaruit zij werkt kan ook gezien worden als de klinische toepassing van concepten uit de wetenschap van de vroege kindertijd
Congres Trauma bij kinderen | Interview met Leony Coppens
‘Echt herstel bij kinderen met trauma bereik je met elkaar’
Voor kinderen met trauma zijn goede behandelingen mogelijk. Maar, zo benadrukt klinisch psycholoog Leony Coppens die gespecialiseerd is in traumasensitief werken, voor herstel is meer nodig dan alleen behandeling. ‘De rol van belangrijke anderen is heel groot.’
tekst: Naomi van Esschoten
De vader van Ellis (6 jaar) is er kort na haar geboorte vandoor gegaan. Haar moeder drinkt en snauwt haar vaak af. Ellis komt vaak onverzorgd op school, in vieze kleren en soms zonder ontbeten te hebben. Als haar alerte juf hulp inschakelt gaat Ellis een tijdje naar een pleeggezin. Ze ziet er beter uit, maar Ellis is erg timide en houdt contact af. ‘Als je echt herstel wilt bereiken, is een bundeling van krachten van groot belang’, vertelt Leony Coppens. ‘Het kind heeft positieve ervaringen nodig met belangrijke anderen: hulpverleners, maar vooral ook de (pleeg)ouders, leerkrachten of bijvoorbeeld de voetbaltrainer.’
Link leggen
Van jongs af aan heeft Coppens al interesse in mensen en met name kinderen. ‘Na mijn studie pedagogiek ben ik als orthopedagoog in instellingen gaan werken voor verstandelijk gehandicapten en in de jeugdzorg. Daar zag ik kinderen die uit een onveilige thuissituatie kwamen – verwaarlozing, mishandeling of misbruik – en sterke gedragsproblemen hadden. Maar die link werd niet gelegd. Dat kan anders, dacht ik. Het zijn geen moeilijk opvoedbare kinderen, maar kinderen die ingewikkeld gedrag vertonen door de dingen die ze meemaken. Vervolgens ben ik me gaan specialiseren in traumabehandeling bij kinderen. ‘Inmiddels geef ik ook veel trainingen aan hulpverleners, met name over het herkennen van valkuilen en het vergroten van traumasensitiviteit bij de omgeving van het kind.’
Overlevingsstand
Een belangrijke valkuil is het gedrag zien als iets waar het kind controle over heeft. ‘Schreeuwen, ruzie zoeken of zich juist terugtrekken uit het contact: vaak heeft het kind dit gedrag geleerd als reactie op hoe het de wereld heeft leren kennen. Bovendien speelt een hoge mate van stress mee. Het brein staat continu in de overlevingsstand. Een kind dat door de thuissituatie de overtuiging heeft ‘ik ben niet belangrijk’, stelt zich in de klas misschien ongeïnteresseerd op. Hij is toch dom, heeft zijn vader hem keer op keer verteld. Dus waarom zou hij iets van de leraar aannemen?’
Effect vergroten
Het is voor hulpverleners goed om te begrijpen waar het gedrag vandaan komt, maar ook om dit te vertellen aan andere personen in de omgeving, zoals ouders, verzorgers, de leerkracht en andere betrokkenen waar het kind regelmatig contact mee heeft. Coppens: ‘Een beter begrip helpt om adequater te reageren.’ Zo helpt het om dingen te doen en te zeggen waardoor het kind ervaart dat het wel de moeite waard is. ‘Daarvoor is de bundeling van krachten ook zo van meerwaarde: de behandelaar doet wel een duit in het zakje, maar niet de grootste. Die komt van de mensen met wie het kind het meeste contact heeft. Als hulpverlener kun je het effect van je interventie vergroten door kennis over te dragen of het netwerk rond het kind te mobiliseren.’
Even appen
Dat is niet zo eenvoudig als het lijkt. ‘Het kan voor de hand liggen om een Whatsapp-groepje op te zetten om onderling goed contact te houden. Sommige kinderen vinden dat fijn, maar anderen kunnen zich daardoor juist buitengesloten voelen of achterdochtig raken. Je moet dus ook nadenken over de gevolgen voor het kind bij je aanpak. Tijdens mijn lezingen en trainingen aan hulpverleners geef ik concrete handvatten van hoe je dat goed kunt aanpakken. Een tip? Vraag wat het kind kan helpen aan het kind en geef ook concrete mogelijkheden: van een arm om heen slaan tot praten of samen iets doen.’
Meer horen van Leony?
Tijdens het congres Trauma bij Kinderen – Herkennen en behandelen op 9 april aanstaande is Leony Coppens dagvoorzitter en spreker. In haar lezing leert ze therapeuten hoe te investeren in de traumasensitiviteit van opvoeders en leerkrachten en zo samen te bouwen aan hoe het kind stabiele, veilige relaties kan aangaan en onderhouden. Meld je meteen aan!
Klantenservice (inschrijving / aanmelding)
E: aanmelder@bsl.nl
Congres ontwikkelaar (inhoudelijke vragen)
Eventcoördinator (logistieke vragen)
Annuleren
Uw inschrijving is alleen schriftelijk te annuleren. In geval van annulering tot uiterlijk 4 weken voor de opleidingsdatum, wordt een bedrag van 50,- wegens administratiekosten in rekening gebracht. Bij een meerdaagse masterclass of congressen met een deelnameprijs vanaf 750,- (excl. btw) per persoon bedragen de administratiekosten 250,-. De administratiekosten bedragen 35,- indien de kosten van de betreffende opleiding, cursus, workshop of training minder dan 100,- bedragen. In geval van annulering binnen 4 weken voor de opleidingsdatum wordt het volledig verschuldigde bedrag in rekening gebracht. De betreffende deelnemer kan zich in dat geval wel laten vervangen door een ander persoon.
Congres Trauma bij kinderen | Praktische informatie
Waar en wanneer
Donderdag 9 april 2020 | Green Village Nieuwegein
Adres: Blokhoeve 7, 3438 LC Nieuwegein | routebeschrijving
Voor wie?
Het congres is ontwikkeld voor GZ-psychologen, klinisch psychologen, orthopedagogen, jeugdbeschermers, (gezins-)voogden, pleegzorgmedewerkers en alle andere professionals die in hun werk te maken hebben met kinderen met chronisch trauma en/of hun opvoeders en begeleiders.
Accreditatie
Accreditatie is aangevraagd bij:
- NIP Kinder- en Jeugdpsychologen (K&J)
- NVO Orthopedagoog-Generalist (OG)
- NIP-Eerstelijnspsychologie
- Accreditatiebureau FGzPt
Accreditatie is goedgekeurd bij:
- Stichting Kwaliteitsregister Jeugd (SKJ) – 6 punten (SKJ206475)
Het congres staat gelijk aan een studiebelasting van 5 uur.
Heeft u een suggestie voor accreditatie van een bepaalde beroepsvereniging? Mail dan uw verzoek naar henriette.boven@bsl.nl. Wij zullen bij relevante aanvragen én meerdere aanvragen het verzoek in overweging nemen.
Tarieven (btw vrij) – vroeg inschrijven loont!
- 399,- per persoon | Regulier tarief
- 359,- per persoon | Abonnee tarief*
349,- per persoon | Early bird – eerste 75 deelnemers299,- per persoon | Very early bird tot 1 januari 2020
*Abonnees van GZ-Psychologie, Kind & Adolescent Praktijk, Kind & Adolescent, Neuropraxis, TPO De Praktijk en de VVKP
Speciaal voor congresdeelnemers!
Gratis boek t.w.v. €39,99: Blijf van mijn mama af!
Dit boek is een handleiding voor kind-ouderpsychotherapie (CPP, child-parent psychotherapy). Het richt zich op therapeuten die zeer jonge kinderen (0 tot 5 jaar) behandelen die geweld of een ander trauma hebben meegemaakt. Het boek geeft theoretische achtergrond vanuit de psychoanalyse, de hechtingstheorie en de ontwikkelingspathologie.
Cedeo erkend
Met dit klanttevredenheidsoordeel is de kwaliteit van onze congressen en masterclasses ruimschoots gewaarborgd. Cedeo is een onafhankelijke intermediair die opleidingsinstituten toetst. Lees meer over de CEDEO erkenning.
CRKBO geregistreerd
Springer Media B.V., waarvan Bohn Stafleu van Loghum onderdeel uitmaakt, is als instelling geregistreerd in het Centraal Register Kort Beroepsonderwijs (CRKBO). Instellingen die geregistreerd staan in het Centraal Register Kort Beroeps Onderwijs (CRKBO) voldoen aan de Kwaliteitscode voor Opleidingsinstellingen voor Kort Beroepsonderwijs en mogen hun beroepsopleidingen btw vrij aanbieden.
Contact
Klantenservice (inschrijving / aanmelding)
E: aanmelder@bsl.nl
Congres ontwikkelaar (inhoudelijke vragen)
Eventcoördinator (logistieke vragen)
Annuleren
Uw inschrijving is alleen schriftelijk te annuleren. In geval van annulering tot uiterlijk 4 weken voor de opleidingsdatum, wordt een bedrag van 50,- wegens administratiekosten in rekening gebracht. Bij een meerdaagse masterclass of congressen met een deelnameprijs vanaf 750,- (excl. btw) per persoon bedragen de administratiekosten 250,-. De administratiekosten bedragen 35,- indien de kosten van de betreffende opleiding, cursus, workshop of training minder dan 100,- bedragen. In geval van annulering binnen 4 weken voor de opleidingsdatum wordt het volledig verschuldigde bedrag in rekening gebracht. De betreffende deelnemer kan zich in dat geval wel laten vervangen door een ander persoon.
